Jak Imperium Rosyjskie i ZSRR wpływały na ukraińskie winiarstwo i sadownictwo

W wyniku represji i prześladowań ukraińskie sadownictwo i winiarstwo straciło wielu specjalistów, a także doświadczonych gospodarzy, których ziemie stawały się własnością państwową. Sady i winnice niszczono także pośrednio, np. budując tamy i zbiorniki dla elektrowni wodnych. Ich liczba malała również z powodu decyzji prawnych, takich jak podatki rolne czy kampania antyalkoholowa.

Poza bezpośrednimi działaniami szkodzącymi uprawom, Imperium Rosyjskie i ZSRR celowo w różnych okresach inwestowały środki w zwiększenie powierzchni upraw, tworzenie i klasyfikację nowych odmian itp. Jednak kolonizowane narody nie mogły liczyć na uznanie, zyski ani inne korzyści wynikające z tej pracy, a o swobodzie podejmowania decyzji czy rozwijaniu międzynarodowo rozpoznawalnych marek pod egidą ukraińskości nie było mowy.

Ukraińskie winnice

Okres przed Imperium Rosyjskim

Historia uprawy winorośli na ziemiach ukraińskich sięga czasów, kiedy Grecy zasiedlali południe współczesnej Ukrainy. Przywieźli ze sobą nie tylko sadzonkę winorośli, ale także kulturę winiarską. Winnice rozwijały się dynamicznie na Krymie i wybrzeżach Morza Czarnego. Tereny te stały się jednymi z kluczowych regionów winiarstwa dla całej Europy. Dawne tradycje ukraińskich regionów winiarskich oraz historie współczesnych producentów stały się tematem książki badawczej Serhija Klimowa „Nieopowiedziana historia ukraińskiego winiarstwa”. Obecnie książka dostępna jest w języku ukraińskim, ale trwają prace nad tłumaczeniami na inne języki, a my jesteśmy otwarci na współpracę z wydawnictwami z różnych krajów.

„Zawsze zadawałem sobie pytanie: jak to się stało, że tam, gdzie przez tysiąclecia uprawiano winorośl i produkowano wino, dzisiaj trzeba budować branżę winiarską praktycznie od zera?” – zastanawia się Serhij w swojej książce. Rzeczywiście, jeśli spojrzeć na okres po kolonizacji greckiej, to już w IX wieku za czasów Rusi Kijowskiej, winorośl sadzono w ogrodach klasztornych. Wino produkowane przez mnichów zaczęto wykorzystywać podczas liturgii w świątyniach, a także spożywać na ucztach książąt i szlachty.

Kiedy Ukraińcy zaczęli zajmować się winiarstwem na terenie Hetmanatu, kultura ta nabrała nowego znaczenia. Kozacy dobrze znali się na winie – w połowie XVIII wieku konsumowali ogromne ilości krymskiego trunku. Rocznie kupowali około dziesięciu tysięcy wiader, co w przeliczeniu na współczesne jednostki wynosi prawie 164 tys. butelek.

Kozacy handlując z Osmanami na Krymie (który do 1774 r. znajdował się pod kontrolą Imperium Osmańskiego) z powodzeniem przejmowali praktyki winiarskie. Znane są wzmianki o winnicach w rezydencjach hetmańskich Baturyna oraz Głuchowa – niemiecki badacz Peter-Simon Pallas, który podróżował po ziemiach ukraińskich, zaświadcza o winnicach na wzgórzach oraz brzegach zbiorników wodnych.

Ukraińskie winiarstwo w czasach Imperium Rosyjskiego

Jak opisuje „Nieopowiedziana historia ukraińskiego winiarstwa”, gdy w XVIII wieku Rosjanie stopniowo anektowali ziemie ukraińskie, kozackie tradycje winiarstwa zaczęły zanikać. Imperium Rosyjskie niszczyło kozacką autonomię, pozbawiając ich prawa do rozwoju własnych gospodarstw. Po likwidacji Siczy Zaporoskiej w 1775 r. Kozacy kontynuowali uprawę winorośli, choć z ograniczeniami. Nałożono limity na produkcję czaczy – wódki z wytłoków winogronowych. Produkcja mogła odbywać się wyłącznie na własne potrzeby, a nie jak dotychczas, na sprzedaż.

Imperium Rosyjskie zaczęło podejmować próby odbudowy winiarstwa, ale już na swoją korzyść. Podczas rządów Piotra I liczba winnic na ziemiach ukraińskich rosła, a produkcja wina przynosiła ogromne zyski cesarskiemu skarbcowi.

W celu zwiększenia produkcji i zmniejszenia importu wina, Imperium Rosyjskie wydzielało fundusze na uprawę winorośli i produkcję wina oraz promowało sprzedaż lokalnego alkoholu. Do Ukrainy masowo sprowadzano osadników z Europy, oferując im autonomię, wolność wyznania oraz zwolnienie z podatków. Przywileje te nie były dostępne dla chcących uprawiać winorośl Ukraińców.

W XVIII wieku na Krymie oraz w regionie Morza Czarnego mieszkali i uprawiali winorośl Austriacy, Węgrzy, Niemcy, Szwajcarzy, Bułgarzy i inni. Jednakże ich działalność została częściowo zniszczona w 1857 r. przez plagę filoksery – mszycę, szkodnika, który zniszczył wiele winnic w Europie i w Ukrainie.
Do upadku Imperium Rosyjskiego w kraju było 125 tysięcy hektarów winnic, z czego ponad połowa należała do drobnych gospodarstw.

Ukraińskie winiarstwo w czasach ZSRR

Po pladze filoksery ukraińskie winiarstwo odbudowywało się powoli. W latach 20. XX wieku, pod okupacją sowiecką, prywatne winiarnie stopniowo zanikały, a lokalna elita winiarska na Morzu Czarnym i Krymie została zniszczona.

Sowieci stworzyli sowchozy (państwowe gospodarstwa rolne) i winiarnie do produkcji taniego wina. W produkcji zaczęła się liczyć ilość, a nie jakość. Rząd radziecki zmonopolizował wszystkie procesy, w tym produkcję i sprzedaż alkoholu. Podkopało to potencjał Ukrainy w globalnym przemyśle winiarskim w tamtym czasie, zmieniając kulturę winiarską w bezpretensjonalny produkt do masowej konsumpcji.

Wraz z likwidacją własności prywatnej, nadejście bolszewików wymazało całą wcześniejszą historię winiarstwa, pozbawiając Ukraińców możliwości rozwijania rodzinnych tradycji winiarskich i przekazywania wiedzy z pokolenia na pokolenie.

Kolejną totalitarną reformą, która zniszczyła wiele ukraińskich winnic, była antyalkoholowa kampania Gorbaczowa. Powodem jej wprowadzenia był rekordowy poziom spożycia alkoholu w późnych latach 70-tych. Do 1984 roku oficjalne dane wskazywały spożycie na poziomie 10,5 litra alkoholu na osobę rocznie, a nielegalna produkcja bimbru przekroczyła 14 litrów.

„Suche prawo” wywołało wielkie niezadowolenie społeczne z powodu masowego wycinania winnic. Około 30-40% krymskich winnic zostało zniszczonych, co doprowadziło do zaniku rzadkich kolekcjonerskich odmian winorośli. Spośród republik radzieckich najbardziej ucierpiały Mołdawia i Ukraina, zwłaszcza winnice krymskie i zakarpackie.
Na szczęście nie wszystko zostało wycięte. Związek Radziecki był ogromny, a urzędnicy lubili sprawozdania, więc często wycinka odbywała się jedynie „na papierze”. W niektórych miejscach usunięto jedynie najstarsze części winnic, ponieważ ich zdolność owocowania spadła, podczas gdy młodsze pozostawiano i raportowano wykonanie planu; w innych miejscach winorośli w ogóle nie ruszano.

Pod koniec lat 80. na miejscu dawnych winnic zaczęto sadzić rośliny jednoroczne. Winnice zaczęły produkować olej, syropy, majonez, soki, paszę itp. Niektóre z nich zbankrutowały i zostały zamknięte.

Na południu jedną z ofiar kampanii był Pawło Hołodryha, wybitny biolog i specjalista w zakresie hodowli roślin, który popełnił samobójstwo w wyniku prześladowań. Był dyrektorem Narodowego Instytutu Winogron i Wina „Magarach” na Krymie. Stworzył 43 odmiany winorośli, z których 23 były odporne na choroby i szkodniki. Naukowiec próbował przeciwdziałać rozkazom partii. Za sabotaż i nieprzestrzeganie instrukcji kierownictwa pozbawiono go stanowiska dyrektora, a następnie zniszczono szkółki winorośli w instytucie. Przeciwko Pawłowi Hołodrydze toczono postępowanie partyjne i karne.

Podczas kampanii antyalkoholowej na Zakarpaciu wycięto prawie połowę winnic. W rezultacie miejscowi zostali zmuszeni do poszukiwania innej pracy, a lokalna tradycja winiarska znacznie podupadła. Współcześni winiarze twierdzą, że nieprzemyślana kampania zniszczyła nie tylko winorośl, ale także dziedzictwo pokoleń zakarpackich winiarzy i niektóre lokalne odmiany winorośli, których nie da się już odtworzyć.

„Suche prawo” w ZSRR miało odwrotny skutek – gwałtowny wzrost nielegalnej produkcji, pędzenia bimbru i spożycia alkoholu. Miało to znaczący wpływ na gospodarkę, ponieważ przemysł alkoholowy w znacznym stopniu zasilał budżet państwa. W rezultacie władze ZSRR były zmuszone do wycofania się z kampanii z powodu kryzysu gospodarczego w 1987 r. i ogólnego niezadowolenia społecznego. Doprowadziło to do wznowienia sprzedaży alkoholu w jeszcze większych ilościach niż przed kampanią.

Ukraińskie winnice

Przed rosyjskim wpływem

Pierwsze wzmianki o sadach na terenach współczesnej Ukrainy sięgają czasów Rusi Kijowskiej, gdzie drzewa owocowe, kwiaty i zioła lecznicze uprawiano w ogrodach klasztornych i książęcych, a także na ziemiach zamożnych mieszkańców. Już wtedy ukształtowały się lokalne podstawy wiedzy na temat podziału na strefy i planowania przestrzeni ogrodowych.

W czasach kozackich kultura ogrodnictwa uległa dalszemu rozwojowi. Kozacy wykorzystywali zarówno tradycyjne, jak i europejskie praktyki we wsiach oraz hetmańskich stolicach. Uprawiali drzewa owocowe, a między ich rzędami sadzili warzywa, co pozwalało uzyskać większe plony.

Zarówno na prawobrzeżnej, jak i lewobrzeżnej Ukrainie formował się ukraiński ogród barokowy o specyficznym kolorycie. Mogła to być rozległa przestrzeń parkowa z tarasami, fontanną lub sztucznym jeziorem.

Do dziś zachował się Park Koczubejowski w Baturynie na Siewierszczyźnie, który jest pomnikiem sztuki ogrodowo-parkowej o znaczeniu lokalnym. Należy on do Narodowego Rezerwatu Historyczno-Kulturalnego „Hetmańska Stolica”. Park został założony w XVII wieku przez generalnego sędziego Hetmańszczyzny, Wasyla Koczubeja, na bazie naturalnego dębowego lasu.

Trzy inne ogrody na prawym brzegu Dniepru i na Wyspie Monastyrskiej, a także cztery młyny, zostały założone przez chorążego zaporoskiego Łazara Hłobę w połowie XVIII wieku. Dziś znajduje się tam centrum miasta Dnipro, a jeden z parków założonych przez pułkownika nosi jego imię.

Niestety, wiele przykładów ogrodnictwa z tamtego okresu zniknęło z ukraińskiego krajobrazu. Na przykład, w latach 30. XVIII wieku w pobliżu Pałacu Wiśniowieckich na Wołyniu znajdował się rozległy park w stylu angielskim. Była to dawna rezydencja ostatniego przedstawiciela ukraińskiego rodu Wiśniowieckich – Michała Serwacego Wiśniowieckiego. Jego ogród, podobnie jak kompleks pałacowy, był wielokrotnie niszczony i przebudowywany.

Czasy Imperium Rosyjskiego

Po tym, jak Imperium Rosyjskie zajęło znaczne terytoria Ukrainy, chłopi ponownie znaleźli się w warunkach pańszczyzny, jednocześnie pojawiło się więcej dużych właścicieli ziemskich, którzy zakładali przy swoich posiadłościach ozdobne ogrody i parki. Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku powstawały tysiące ogrodów i parków leśnych. Największymi i najbardziej znanymi parkami z tego okresu są arboreta „Zofiówka”, „Aleksandria” i „Trostianec”.

Arboretum „Zofiówka”, założone wzdłuż rzeki Kamionki w północnej części miasta Humań na Naddnieprzu, łączy malownicze krajobrazy z wiekowymi drzewami, jeziorami i wodospadami, grotami oraz rzeźbami. Park powstał dzięki funduszom polskiego magnata Stanisława Potockiego ku czci jego żony Zofii. Jest uznawany za arcydzieło światowej sztuki ogrodowo-parkowej z końca XVIII i początku XIX wieku.

Park dendrologiczny „Aleksandria” znajduje się nad rzeką Roś na południowo-zachodnich obrzeżach Białej Cerkwi na Naddnieprzu. Założony na miejscu dawnego naturalnego dębowego lasu przez ziemianina, hrabiego Ksawerego Branickiego i nazwany na cześć jego żony Ołeksandry. Główne elementy kompozycji parku tworzy naturalny krajobraz leśno-stepowy z polanami, łąkami i zbiornikami wodnymi. Naturalne pejzaże zostały uzupełnione architekturą: pawilonami, altanami, mostkami itp.

Dendrologiczny park „Trostianec”, położony na Siewierszczyźnie w miejscowości o tej samej nazwie, jest jednym z najlepiej zachowanych parków dworskich w Ukrainie. Teren ten należał do rodziny znanego ukraińskiego pułkownika, dziadka ostatniego hetmana Ukrainy, mecenasa Iwana Skoropadskiego. Obszar parku został sztucznie przekształcony z równinnego na bardziej zróżnicowany krajobrazowo. Oprócz formowania krajobrazów wytyczono tu aleje oraz stworzono strefy wypoczynkowe z ławkami i altanami. Park ozdobiono rzeźbami i mostkami.

Praktyczne doświadczenia i wiedzę na temat historii ukraińskiego ogrodnictwa po raz pierwszy zebrano i opublikowano w 1837 r. Iwan Martos opublikował w Petersburgu książkę zatytułowaną „Szczegółowe instrukcje, opracowane przez zarządcę ogrodów Ławry Peczerskiej w Kijowie”. Autor mieszkał w ławrze, konsultował się z mnichem-ogrodnikiem i zachował monastyczną tradycję ogrodniczą.

Czasy ZSRR

W XX wieku okupacja sowiecka przyniosła ogromne zmiany na ziemiach ukraińskich, w tym industrializację i kolektywizację, które miały znaczący wpływ na tradycyjne sadownictwo. Po 1917 r. niemal wszystkie majątki ziemskie w Ukrainie splądrowano i zniszczono, a ogrody i parki przy nich zostały opuszczone lub przejęte przez lokalne PGR-y, szkoły z internatem, szkoły zawodowe lub inne instytucje. Wraz z rozkułaczaniem gospodarzy, likwidacją gospodarstw samotniczych i przenoszeniem życia wiejskiego na poziom zbiorowości, Związek Radziecki zniwelował historyczną ciągłość ukraińskiego sadownictwa.

Hołodomor z lat 1932-1933, sprowokowany przez władze okupacyjne, pochłonął miliony istnień ludzkich, niosących agrarną wiedzę i tradycję z różnych regionów Ukrainy. Codzienna, niewolnicza praca w kołchozach i utrata prestiżu życia na wsi stworzyły nieprzychylne warunki dla troski o własne sady. W niektórych rejonach tradycje zostały całkowicie utracone.

W okresie sowieckim sztukę ogrodniczą uważano za przejaw burżuazyjnej kultury, którą należało zastąpić „proletariacką prostotą”. Zamiast ogrodów i parków krajobrazowych zaczęto masowo tworzyć zielone strefy w miastach i wsiach, a także proste parki kulturowe i leśne.

Krótkowzroczna radziecka polityka podatków rolnych doprowadziła do masowego wylesiania ogrodów – ludzie robili to sami, aby uniknąć kar lub byli świadkami ich zniszczenia przez siły państwowe. Na przykład, zgodnie z dekretem z 1948 r., obywatele posiadający działki przydomowe (oprócz opłaty za ziemię) musieli płacić podatek dochodowy od upraw i nasadzeń wieloletnich. Dla wielu rolników było to zbyt wielkie obciążenie, więc uciekali się do dramatycznych kroków – zabijali zwierzęta gospodarskie, zmniejszali powierzchnię upraw, wycinali drzewa owocowe i wykorzeniali krzewy. Niektórzy próbowali po kryjomu przesadzić choć kilka krzewów do lasu, by zachować chociaż trochę owoców leśnych dla dzieci.

Ukraińska badaczka literatury i pisarka Zoja Żuk podzieliła się historią swojej rodziny, która przeżyła te czasy. Zoja opowiada, że wszystkie urodzajne drzewa i krzewy jagodowe w ich ogrodzie zostały wycięte, pozostawiono tylko jedną jałową gruszę, która uratowała rodzinę podczas Hołodomoru. W 1954 r., po śmierci Stalina i złagodzeniu prawa, jej dziadek rozpoczął odbudowę gospodarstwa i zasadził duży sad.

„Aby móc zasadzić sad z jabłoniami i gruszami, mój dziadek odwiedził wszystkie sąsiednie wioski w poszukiwaniu sadzonek” – napisała Zoja Żuk. „Ponieważ przetrwało tylko kilka drzew owocowych. Najtrudniej było odbudować populację moreli i orzechów – młodsi bracia dziadka, którzy wstąpili do wojska, przesłali mu pestki z Kaukazu.”

Innym czynnikiem, który miał znaczący wpływ na krajobraz wielu ukraińskich regionów w okresie sowieckim, był rozwój dużych obiektów infrastruktury, takich jak elektrownie wodne. Budowa Elektrowni Kachowskiej, Krzemieńczuckiej, Dniestrzańskiej, Zbiornika Kaniowskiego czy innych elektrowni wodnych. Aby utworzyć ogromne zbiorniki wodne, władze radzieckie nakazały zalanie tysięcy hektarów gruntów ornych, łąk i pastwisk, setek wsi, a także ogrodów i sadów. Ludzie tracili nie tylko domy, ale i bogate działki przydomowe, z których się utrzymywali. Wielu musiało własnoręcznie burzyć swoje domy i samodzielnie wyciąć sady, inaczej materiały i drzewa mogłyby zablokować tamę.

Zatem z powodu rosyjskiej i sowieckiej polityki wyzysku, krótkowzrocznych eksperymentów, terroru i prób eksterminacji lub kontroli całych grup społecznych, pragnących żyć z owoców własnej pracy, ukraińskie sadownictwo i uprawa winorośli zostały zdeformowane nie do poznania. A to tylko jeden z wielu przykładów kontekstów, w których Ukraińcy doświadczyli niszczącego wpływu kolonializmu. Niestety, Ukraina nie może pochwalić się zachowaną ciągłością tradycji w wielu dziedzinach. Rosja ciągle próbuje przejąć ukraińskie terytoria i niszczyć wszystko, co żywe, tam, gdzie tylko może dosięgnąć. Jednocześnie ukraińskie winiarstwo odrodziło się od czasu uzyskania niepodległości i otwiera się na świat. Rolnicy wykazali się niezwykłą odpornością w trudnych warunkach, a Ukraińcy zachęcani są do zakładania „sadów i ogrodów zwycięstwa”. Bo na żyznej ukraińskiej ziemi wszystko kwitnie i rośnie – dopóki uprawiają ją wolni ludzie.