Ahtem Seitablayev ve onıñ Qırımı

2014 senesi kiçik-saban aylarında Ukrayinağa qarşı yapılğan ve bugünge qadar devam etken urus silâlı tecavuzınıñ neticesinde Rusiye Qırım yarımadasını işğal etti. Ukrayina topraqlarınıñ bir qısmını qanunsız ve muvaqqat ayırılmasını ve Rusiye Federatsiyasınıñ terkibine qoşuluvı ile bağlı bir taraflı qararnı ne Ukrayina, ne de dünyanıñ bir çoq memleketi ve BMT, AŞPA ve ATİT kibi halqara teşkilâtlar tanıy.

Qırımnıñ Rusiye tarafından işğaliniñ başlanmasından berli yalıñız Ukrayina qıtasına 45 biñge yaqın Qırım sakini ketti, olarnıñ arasında çoq qırımtatar da bar. Urus işğal akimiyeti qırımtatarlarnı qavmiy mensüplikke köre faal şekilde taqip ete. İşğal yıllarında qırımtatar cemiyetiniñ temsilcileriniñ qaçırılması, bellisiz ğayıp olması, evlerinde tintüvler keçirilmesi, tevqifler ve iskenceler yapılması kibi bir çoq fakt qayd etildi. 7 yıldır qırımtatarlar öz vatanına qaytıp olamaylar.

Tuvğan Qırım, biz Ukrayina institutı ile beraberlikte azırlağan bir seriyadır. Qaramanlarımız virtual kerçeklik közlüginen Qırımnıñ timsaliy yerlerini seyir eteler, tuvğan yarımada ile bağlı fikirlerini ve tüşüncelerini paylaşalar.

Ahtem

Ahtem Şevket oğlu Seit-Abla, qırımtatarlarnıñ ekseriyetiniñ em Sovet Birligine, em de o devirge nezaketli duyğuları yoq, dey.

— Halqımıznıñ yüzde ellisi sürgünlik vaqtında öldi, ekseriyeti balalar, qadınlar ve qartlardır. Aynı sovet statistikasına köre, o zaman 16 yaştan büyük qırımtatar erkekleriniñ yüzde doqsanı Qızıl ordu terkibinde cebede edi. Erkekler evde olmağanda, Sovet akimiyeti olarnıñ ailelerini yoq ete edi.

Ahtem 16 yaşında, mektepni bitirgen soñ, Özbekistandan Qırımğa köçti ve Qırım medeniyet ve maarif oquv yurtunıñ aktörlıq bölügine kirdi. Bu Qırımtatar teatriniñ canlandırılması içün başlatılğan hususiy bir qırımtatar kursu edi. Ondan soñ Ahtem Seitablayev Aqmescitte spektakllerde oynadı, kimerde ise rejissör olaraq pyeselar sanalaştırdı. Qırımda yaşağanda, kino çıqarmağa başladı.

— Filmlerim içün uyğun yerler qıdırğanımda, Qırımnen tanıştım. Bu da kino sayesinde oldı.

Ahtem tahminen 15 yıl Kıyivde yaşay. Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesinden evel er ay yarımadağa bara edi. Amma deyerli 7 yıl anda ketip olamay.

— Ana-babam, eki balam, bütün aqrabam anda. Qırımım anda.

2017 senesinden başlap Ahtem Seitablayev “Qırım evi”ne reberlik ete. “Qırım evi” em ukrayin malümat alanında Qırım meselsinen oğraşqan, em de Qırımdan mecburen köçkenlerge tilini, medeniyetini ve ananelerini unutmamağa yardım etken medeniy platformadır.

— Studentlerimnen sıq-sıq körüşem. Körüşkenimde de şöyle bir deñev keçirem. Gençlerge “saray” sözüni eşitkenlerinde ne is etkenlerini aytmaqnı teklif etem. Adetince, 10 talebeden 9-ı “azbardaki nasıldır aletler tutulğan bir bina” dey. Soñra, menim ana tilimde “saray” sözüniñ manası “mühteşem ev, kâşane” olğanını añlatam. Ya “hohol” sözü? Çoqusı deycek: “Moskaller bizni aşalamaq istegenlerinde bizge böyle aytalar”. Menim ana tilimde ise “hohol” sözü “kökniñ oğlu” añlamına kelgenini aytqanımda pek şaşalar. Bu sözlerniñ manalarını deñiştirmege kim qarar berdi? Bu sualniñ cevabı bellidir.

Ahtem Qırımğa soñki sefer 2014 senesi kiçik ayda barğan edi. Yarımadanıñ işğalini öz közünen kördi.

— O çaresizlik duyğusını, ailem içün is etken qorqunı, ne ve nasıl yapa bilecegimni añlamağanım içün açuvnı, amma kene de bir şeylerniñ yapılması kerekligine dair qatiyligimni pek yahşı hatırlayım.

Bu qısqa vaqıt içinde qırımtatarlarnıñ ana vatanında tınç yaşama imkânından marum etilmesi artıq ilk sefer degil. Amma artıq evge qaytmaqnıñ ne olğanını bileler ve bunıñ sadece bir zaman meselesi olğanına inanalar.

— Sovet Birligi mevcut olğan devirde ana-babam bir an bile Qırımğa qaytacağımızğa ümüdini üzmediler. Büyügen soñ meraq etip, olardan bu işançnıñ qaydan kelgenini soradım. O zaman SSCB dağılacağına, keri qayta bilecegimizge dair iç bir körüngen alâmet yoq edi. İşanç ve yapqan işlerimizden ğayrı (ana-babam ise qırımtatar milliy areketiniñ faal iştirakçileri edi) bizim iç bir şeyimiz yoq edi, dep cevaplandılar. Amma buña inanmamaq — yaşamamaq añlamına kele edi. Vaqıt, bu sefer de aynısı olacağını bizge kösterdi.

Bağçasaray: Hanlar Sarayı ve Çufut Qale

Ahtem, on altı yaşında Qırımğa ilk sefer adım atqanında ilk duyğularını “közüm qayttı” dep hatırlay ve tarif ete ki, ömür boyu aqrabalarınıñ ikâyelerinden deñizi, dağları ve palmaları olğan güzel bir yarımada aqqında eşitip kelgen, amma Aqmescit ava limanına engende bularnıñ iç birini körmegen. Bir qaç kün soñra, babası satın almağa niyetlengen ve qorantası ileride yaşaycaq evni köstermek içün, eki doğmuş ağası Ahtemni Bağçasarayğa ketirgen. İşte bu yerde genç oğlan ana-babası oña aytıp bergen Qırımnı ilk sefer körip olğan.

Bağçasaraydaki Hanlar Sarayı qırımtatar saray mimarcılığınıñ dünyada yekâne nümünesidir. XVI–XVIII asırlarda Qırım Hanlığınıñ ükümdarları olğan Geraylar sülâlesiniñ soy barğâğı, yani yüksek mekanıdır. Qırımtatarlarnıñ siyasiy, maneviy ve medeniy ayatınıñ merkezidir.

— Bu yerde defalarca oldım: arqadaşlarımnı ketirdim, saray içinde filmlerimniñ bölümlerini çektim ve özüm de çekildim. Saraynıñ tam içinde “Bağçasaray çeşmesi” adlı spektaklimni sanalaştırdıq. Saray ile bağlı pek çoq güzel hatıram bar.

2013 senesinden başlap Hanlar Sarayı UNESCO Dünya mirasınıñ cedveline kirsetilecek namzetler sırasındadır. Ukrayina bu mimarcılıq abidesiniñ esas cedvlelge kirsetilmesi içün vesiqalar azırlay edi, amma Qırımnıñ işğal etilüvi buña mania oldı. 2017 senesiniñ soñunda yarımadanıñ işğalcı akimiyeti Hanlar Sarayınıñ büyük “restavratsiyasını” yapmağa başladı.

— İşğal memuriyeti bunı saraynıñ qorunması içün yapılğanını ayta. Şahsiy menbalarımdan ve bir zaman sarayda çalışqan ve bundan añlağanlardan ögrengenime köre, aslında bu Hanlar Sarayınıñ yıqılması demektir, çünki eski tosunlar ve kiramet yerine zemaneviy malzemeler qullanıla.

Çufut Qale (“Yeudiy qale”) Bağçasaraydan 3 km şarqta yerleşken Qırımnıñ eñ meşur ve büyük “qoba şeerlerinden” biri olğan orta asır qale şeeridir.

— Çufut Qale — Qırımğa kelgen soñ, barğan ekinci yerim. Bu yerde menimnen inanılmaz bir adise olıp keçti. Biz, o vaqıtları baqılmayıp qalğan Uspen monastırı yanından keçip, töpege köterildik. Bundan soñra qaraylarnıñ kenası yerleşe, yanında ise daa bir ev bar, anda efsaneviy terciman ve medeniyet erbabı Agatangel Krımskıy yaşağan edi. Yürer ekenmiz ağama deyim:
— Köşeniñ artında bir quyu olacaq.
— Amma sen bu yerlerni iç körmediñ de. Resimlerdemi kördiñ?
— Yoq.
Yolumızğa devam etemiz ve anda menim tasavurımda peyda olğan bir quyu bar. Buña “dejavu” deyler. Ve sanki bu topraqnen kerçekten bağlı olğanıñnı duyasıñ.

2012 senesi Çufut Qalede Ahtem Seitablayev rejissör ve baş rolniñ oyuncısı olğan “Qaytarma” filminiñ bazı levhaları da çekilgen edi. Tarihiy drama qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında ikâye ete ve kerçek vaqialarğa esaslana. Filmniñ baş qaramanı qırımtatar halqınıñ milily qaramanı, sovet uçucısı Amet-Han Sultandır.

Ana-babasınıñ tuvğan köyleri

Ahtemniñ anası Sudaqtan 20 kilometr ğarpta, Qara deñiz sailiniñ Qapsihor köyünde (1949-dan başlap Morskoye) doğdı.

— Belki de eñ sıcaq duyğularım Qapsihornen bağlıdır, çünki o yer anamnıñ vatanı. Anda menim dostlarım yaşay, men anda barmaqnı pek seve edim. Kimerde quralay ve orta küz aylarınıñ başlarında, avanıñ sıcaq olğanı ve az sayıda insan bulunğan zamanlarda ailemnen beraber üç künge barıp ola edik. Bostanda ve bağçada ösken er şey bar edi. Qırımnıñ lezetli mahsullarınıñ zamanını kelip köre edik. Dostum ise meni qarşılap ala edi ve keşif etken yañı yerlerni maña köstere edi. Onıñ maşnasınen acayip yerlerge bara, deñizni seyir ete ve dağ dereleri arasından keze edik.

Ahtem, 1989 senesi aktörlıq fakültetine kirgende, olarnıñ sınfını alma, yüzüm ve armut cıymaq içün Sudaqqa yollağanlarını hatırlay. Taşkentte pamuq cıymasından soñ bu iş pek pek qolay kibi körüne edi. Bunıñ içün talebeler deñizde yuvunmaq ya da tanış bir qırımtatar ailesine musafirlikke barmaq içün qararnı (kimerde qarardan ziyade) üylegece eda ete ediler.

— Aramızdan biri qırımtatar ailesiniñ Qırımğa köçip kelgenini ve 2-3 km uzaqlıqtaki dağ soqaqlarında yaşağanını eşitken olsa, o ailelerge musafirlikke bara edik. Qırımtatarlar biri-birini qolaylıqnen tanıy ediler. Misal olaraq, maşnalarnıñ nomeralarına baqasıñ ve adamnıñ Orta Asiyadan kelgenini añlaysıñ. O zaman Qırımğa kelgenlerniñ qırımtatar olması yüzde 99-ı edi. Biri-birini tanımasalar ya da ortaq soyları olmasa da (qırımtatarlarnıñ ise er yerde soyları bar demek mumkün) mıtlaqa toqtap tanışa ediler. Satılıq bir ev tapmaq ya da gecelemek ve diger türlü meselelerde biri-birine yardım ete ediler.

Mamaşay (1945 senesinden başlap Orlovka) Qırımnıñ cenüp-ğarbındaki, Aqyar yaqınlarında, Ahtemniñ babasınıñ tuvğan köyü. Qara deñiz yalısından 2 km uzaqlıqta, Qaçı özeniniñ sağ yalısında yerleşe.

— Daa bir yaşım yoq edi, hastalandım. Ekimlerniñ aytqanlarına köre, aqciger yanğısından tüzelmek içün ana-babam meni Qırımğa alıp barmaq kerek edi. O zaman qırımtatarlarğa Qırımğa raatlanmaq içün kelmege izin berile edi, amma yaşamağa izin berilmey edi. Meni, bugünde adı Orlovka, kerçek adı ise Mamaşay olğan köyge ketirdiler. Şu deñiz yalısını hatırlağanım kibi duyğu bar: deñiz yalısında çapqalap, anda raatlanğan adamlardan bütün vaqıt aş sorayım. Yaqınlarda anam [bu hatıra] kerçek olğanını tasdıqladı. “O kün sen tüzelgeniñni añladıq” dedi.