Ukrayinada yaşağan ahısqa türkleri. Olar kimler?

Qurban bayramı eñ müim islâm bayramlarından biri dep sayılır. O, musulman taqviminiñ 12-nci Zul-Hica adlı ayınıñ 10-uncı künü qayd etilir.

Efsanege köre, İbragim (Avraam) peyğamber çoq beklenilgen yekzne İsmail oğlunı qurban etmeli edi. O, bu keanetni tüşünde kördi. İsmail ne babasına, ne Allahqa itiraz bildirdi, tek qanı peyğamberniñ urbasını kirletmesin ve anası bunı körmesin dep rica etti. İbragim oğlunen baraber Mina vadiysine kelip, qurban çaluvğa azırlanıp başladı. Peyğamber oğlunıñ boğazına pıçaqnı ketirgende, o İsmailge zarar ketirmedi. Olar itaat ve sadıqlıq köstergeni içün Allah olarğa lütuf kösterip, cennetten qoy endirdi. Onı da qurban ettiler.

Ukrayina Ahısqa türkleriniñ “Vatan” adlı birleşmesiniñ tesisçisi ve başı Marat Rasulov, bir qaç yıl devamında Ukrayina Ahısqa türkleri içün Qurban bayramını teşkil ete.

Ferğana vadiysinde yüz bergen facialı adiselerden soñ (1989 senesi Özbekistanda türklerge zalım ücümler başlandı) 1990 senesi ösmür bala Marat ana-babasınen beraber Ukrayinanıñ Qara deñiz topraqlarındaki Vınoğradivka köyüne köçti. Anda da Marat mektepni bitirdi.

— Ferğanadaki vaqialardan soñ insanlar Ukrayina ve Rusiyege köçip başladılar. Olarnıñ çoqusı evelleri askerlik hızmetinde olğan ya da dostları yaşağan köylerge kelip, iş ve ev qıdıra ediler.

Vınoğradivka ve qomşu köylerdeki evler bu yerge öyle de yerleşmegen Çornobıl qurbanları içün qurulğan edi. Bir qaç yıl bu evler boş turdı, bunıñ içün mında tek dam ve divarlar bar edi. Pencere ve qapular yoq edi.

Bir vaqıtları Vınoğradivka köyünde bağçacılıqnen oğraşqan, yüzüm yetiştirgen radğosp, yani Sovet Birligi zamanlarında olğan devlet çiftligi, bar edi. Bu sebepten köyni Vınoğradivka dep adlandılar. (“vınoğrad” ukrayin sözü, yüzüm demektir). Ahısqa türkleri mında köçken soñ bağçalarda çalışıp başladılar. Yavaş-yavaş boş evlerni tamir etken, pencereler qoyğan, parket töşegen soñ anda yerleştiler.

Maratnıñ ailesi 1990 senesi saban ayınıñ 21-inde Vınoğradivka köyüne köçti, evge ise arman ayında yerleştiler. Bundan evel bir qaç ay yataqhanede yaşadılar.

Şimdi Marat qorantasınen iş sebebinden Kıyiv şeerinde yaşay, amma ana-babası yaşağan ve er yaz balaları raatlanğan Vınoğradivka köyüni muntazam sürette ziyaret ete.

Marat Rasulov Bütün dünya Ahısqa türkleri birleşmesinen beraber Vınoğradivka ve oña yaqın bulunğan Rodnıkı, Dobra Krınıtsâ, Kostıçi köylerinde Qurban bayramını teşkil ete. Marat, bu bayramnıñ manasını böyle añlata:

— Qurban bayramı — qurban çaluv bayramıdır. “Qurban” sözü — “paylaşmaq” añlamına kele. Qurban ayvanınıñ eti üç parçağa bölünir. Birinci parça yoqsullarğa ayırılır; ekinci — yaqınlar, tuvğanlar, dostlarğa berilir; üçünci — ailege qalır. Bu künü qomşuñıñ eti olmasa, yaramay dep sayılır. Bunıñ içün em qurban çalmağa imkânı olğan em de olmağanlarnıñ bayram qayd etip olması içün er keske et dağıtılır.

Qurban bayramı 4 kün qayd etilir. Birinci kün er kes bayram namazını qılıp, merhumlarnı ürmetnen añmaq, dua etmek ve Qurannı oqumaq içün mezarlıqqa barır. Şu sırada qadınlar evde bayram üyleligini pişirir. Kelecek üç kün devamında ayvan etini qurban etmek ve soy-aqrabağa musafirlikke barmaq mümkün:

— Doğrusını aytqanda, Allahqa ne et, ne ayvan terisi kerek. Bunıñ içün eñ müim şey itaattır. Biz Allahqa boysunıp, onıñ talaplarını yerine ketirgenimizni kösteremiz.

Şeriatqa köre, bir yaşından büyük qoy, eçki ya da ögüzni qurban etmek mümkün. Eger tuvar qurban etilse, bir ögüzni yedige qadar kişi kese bile. Amma ayvannı kesken insanlarnıñ sayısı çift olmaması şarttır:

— Qurban bayramından ğayrı Ramazan ayında da bunı yaparlar. Buña “kumaniye” aytılır. Pirniç, sarı yağ ve şekernen paketler yoqsullarğa berilir. Qurban bayramı vaqtında et tek musulmanlarğa degil, ukrayin qomşularımızğa da dağıtamız. Köyümizdeki internat ve bölgemizdeki esli-başlı insanlar içün evge de berile.

Bütün kün ahısqa türkleriniñ evlerinde, zallarda ya da soqaqta (tışarıda) aş-suvnen bayram sofrası turır.

Balalar bütün kün musafirlikke baracaq: başta oğlanlar, soñra qızlar:

— Er kesni aylanıp çıqmaq kerek. Balalar ev saiplerini ıncıtmamaq içün, masadan bir qaç lezetli şeyçikler alır. Birisine musafirlikke kelip de bir şey aşamaamq mümkün degil. Mıtlaqa bir şey almaq, eñ azından çay içmek kerek.

Bu künleri yaşlar büyüklerge musafirlikke barır. Çoqusı ana-babaları, qartana-qartbabaları ve diger soy-soplarını bayramnen hayırlamaq içün qomşu köylerge barır.

Qurban bayramı vaqtında yerli ahısqa türkleri adet üzre şöyle hayırlaylar: Qurban Bayramıñız qutlu olsun ve quçaqlaşalar. Maratnıñ aytqanına köre, bu sözler sağlıq tilemek ve kelecek bayramda da biri-birinen körüşmek ümütni bildire:

— Bayramnen hayırlaylar ve eyilik tileyler. İnsanlar kelecek sene bu vaqıtta er kesniñ sağ-selâmet olmasını ve kelecek sene de bayramnı qayd etmesini isteyler.

Ahısqa türkleriniñ aşları Merkeziy Asiya aşlarınıñ tesiri altında deñişti, çünki olar Merkeziy (Orta) Asiyada aman-aman yarım asır yaşadılar. Böyleliknen, ukrayin ahısqa türkleri cemiyetiniñ Qurban bayramı içün azırlağan eñ tarqalğan aşı özbek pilâvıdır. Aşnı esasen qadınlar pişire, lâkin erkekler de yardım ete bile. Birinciden, qazanda qoy eti qavurulır, soñra soğan, havuç qoşulır, soñra suv tökülir ve soñunda pirniç qoşulır ve ateşte azır olğance pişirilir:

— Adet üzre, bizde qadınlar aş pişirir, amma toylarda, büyük tedbirlerde esas aşnı, misal içün, etni, erkekler pişirir, sofrağa başqa şeylerni: salata ve tatlılarnı ise qadınlar. Meselâ, toyğa köy sakinleriniñ episi kelip, aş pişirmege yardım eteler. Misal içün, cenaze merasimi içün baqlava azırlanır.

Bundan da ğayrı, mantı ve tatlı aşlar pişirilir. Ahısqa türkleriniñ aşları arasında gürci aşları da bar. Meselâ, hinkali, amma mında “inkal” dep adlandırılır ve büyükligine köre kiçikçe yapılır.

Bayram sofrasında mıtlaqa pişirilgen ya qavurılğan et olmalı. Musafirler salatalar, mahsus qatmerli ötmek ve tatlılarnen sıylanır.

Marat Rasulov, balalıqta Özbekistanda bayram nasıl qayd etilgenini hatırlay:

— Özbekistanda 73 qoranta yaşay edi. Amma adam çoqça edi, daa çoq buğa soyula edi. Bu yerde adam az, şunıñ içün çoqusı qoy soya. Balalıqta, ayvan soyulğan azbarlarnı dolaşa edik ve er kes bizni etnen sıylay edi. Bu еt parçalarnı toplap, tarlalarda şaşlıq yapa edik.

Ukrayinada ahısqa türkleri

Ahısqa türkleriniñ Ukrayinağa toplu olaraq yerleşmesi, 1989 senesi Özbekistandaki çatışmalar neticesinde başlandı.

Olar, Gürcistannıñ cenübiy ve cenübiy-ğarbiy bölgelerinden, Meshetiya dağlarınıñ cenübinden kelgen türklerniñ torunlarıdır. Bular Ahaltsihsk, Adige, Aspindza rayonları ve Cavahetiya.

Bazı tedqiqatçılarnıñ fikrince, ahısqa türkleri — islâm dinini qabul etken gürcilerdir. Digerleri ise, sıñırda yaşağanları içün gürcilerden etnoqrafik hususiyetlerini alğan türkler dep adlandıra.

1944 senesi boş ayda Gürcistan SSC territoriyasında ahısqa etnik gruppası halqnıñ duşmanları olaraq ilân etildi ve yaşağan yerini deñiştirme aqqı olmadan Orta Asiyağa sürgün etildi. Gürcistannıñ cenübinden eki yüz köyniñ bütün ealisi (bu 100 biñden ziyade insan, buña o vaqıt cebede olğan daa 40 biñden ziyade asker qoşuldı) Stalinniñ hain halqlarnıñ sürgün etüv siyaseti çerçivesinde Özbekistanğa çıqarıldı.

Marat Rasulovnıñ emcesi, “Vatan” adlı Ahısqa türkleri Bütünukrayin birleşmesi cemaat teşkilâtınıñ tesisçisi Paşali Sultanov, universitette oquğan vaqıtta kitaphanede sürgünlik sebebini añlatacaq vesiqalarnı tapmağa tırışqanını hatırlay. Tek 1989 senesi çıqqan uquq gazetinde sürgünlikniñ sebebi köçüv duyğusı olğanı yazıla edi: dersiñ türkler sıñırdan sıq-sıq keçkeni aytıla edi.

​​Resmiy vesiqalarda, ahısqa türkleriniñ duşmanlarğa yardım etmeknen, kontrabanda yapmaqnen ve Türkiye faydasına casus celp etmeknen qabaatlanğanları qayd etile edi:

— Sıñır şartlı edi. Bizim ahısqa türklerimizniñ cenk vaqtında tahminen 41 biñ adam askerlikke çağırıldı. Olardan tek 14 biñ qayttı. 1953 senesi qara qış ayınıñ 1-nde olğan malümatqa köre 14 biñden 3,5 biñge qadar qaldı.

1989 senesi ahısqa türkleri yaşağan yerini kene deñiştirmege mecbur oldı. Özbekistannıñ Ferğana vadiysinde olar yaşağan yerlerde qanlı qırğınlar yüz berdi. Bu qavmiy çatışmanıñ sebeplerini pek az insan añlata bile. O vaqialar aqqında beş farqlı versiya bar: bazardaki dava, mafiya arasındaki qavğa ve siyasiy kelişme.

Paşali Sultanov öz versiyasını böyle añlata:

— Ferğanada kiçik bir çatışma çıqtı, soñra halq köterildi. Bütün bular keçken soñ, çatışma içün vagonlarda apisliler mahsus ketirilgeni belli oldı. Yerli özbeklerniñ beş faizi bile yoq edi. Episi ketirilgenler edi.

2014 senesi Ukrayina şarqında cenk areketlerniñ başlanmasından evel Ukrayinada aman-aman 10 biñ ahısqa türkü yaşay edi. Qara deñiz bölgesinden ğayrı, olar Zaporijjâ, Qırım bölgesi, Slobojanşçına, Poltava ve Besarabiyada (Bucaq) yerleşe ediler.

İşte bu sebepten bu bölgege Dünya Ahısqa türkleri birliginiñ temsilcileri keldi. Sovet keçmişi sebebinden mında ğayıp olmağa başlağan bayram ananelerini ğayrıdan tiklemek içün ukrayin ahısqa türkleri cemiyetine qol tutalar.

2019 senesi ahısqa türkleriniñ Orta Asiyağa sürgün etilmesinden 75 yıl tola. Maratnıñ qayd etkenine köre, sovet keçmişi cemiyetniñ inkişafına tesir etti. Olarnıñ dünyabaqışı zemaneviy türklerniñ dünyabaqışından farqlana, çünki Türkiyeniñ Gürcistan ve Ukrayinanıñ kibi sovet mirası yoq edi. Amma, çoq umumiylik de saqlanıp qaldı, çünki olarnıñ tamırları ve ananeleri birdir.

Paşaliniñ sözlerine köre, til de deñişti:

— Türklernen çalıştım; olarnen laf etkende pek çoq sözni añlamayım. Olarnen daa çoq inglizce laf etem.

Birleşmeniñ merkeziy ofisi İstanbulda yerleşe, Marat Rasulov yolbaşçılığındaki Ukrayina temsilciligi ise Kıyivde buluna.

Ahısqa türkleriniñ birleşmesi Türkiyede oquğan balalarğa yardım ete, sportçularnı maliye ete ve bütün Ukrayinada türk cemiyetine qol tuta.

Qara deñiz bölgesiniñ er bir türk köyüniñ öz camisi bar. İnsanlar çoq, şunıñ içün Qurban bayramı er cemiyette ayrı qayd etile. Köyler birleşse, bayram namazını qılmaq istegenlerniñ episi camide yerleşip olamaz.

Marat dey ki, şimdi Ukrayinanıñ farqlı bölgelerinde yañı ibadet evleri, camiler açıla. Meselâ, Kıyivde, o köçken vaqıtta, bütün şeerde tek bir qaç cami bar edi. Amma şimdi ibadethaneler şeerniñ er bir rayonında bar:

— Yüce Allahqa şükürler olsun, Ukrayinada bunıñnen bağlı iç bir problem yoq. Çünki, misal içün, Rusiyede ibadethane açmaq pek qıyın. Bir sıra vesiqa ve izin kerek ve er şey pek qıyın, öyle küçlü, sert nezaret altında.

Marat Rasulov, 90-ıncı seneleri onıñ qorantası köçken soñ yerli ukrayinler olarğa yardım etkenini hatırlay:

— Başta bizni yataqhanege yerleştirdiler ve ilk künleri insanlar bizge aş-suv ketire edi: süt, penir, yımırta. Bizni böyle qarşılağanlarını pek begendik. Elbette, biz bunı iç bir vaqıt unutmamız, bunı daima hatırlaymız ve daima minnetdarmız.

Paşali Sultanov Ukrayinada raat olğanını ve Türkiyege köçmege niyeti olmağanını ayta. O, yerli adetlerge alışqan, balalarını em Türkiye, em de Ukrayina vatanperverleri olaraq terbiyeley.

Maratnıñ aytqanına köre, ana-vatanları Meshetiyada olsa da, olar Ukrayinada yaşaylar, bu olarnıñ ekinci vatanıdır.

— Kıyivde de, er yerde de menim ukrayin ve türk bayrağım bar. Balalarıma balalıqtan bu olarnıñ vatanı, bu olarnıñ bayrağı olğanını añlatam. Olar bilsin, sevsin, ürmet etsip dep.